رکن الدین سجاسی

رُکْنُ‌الدّینِ سُجاسی، ابوالغنائم محمد (اواخر سدۀ 6 - اوایل سدۀ 7 ق/ سده‌های 12-13 م)، از مشایخ سلسلۀ سهروردیه. دربارۀ جزئیات زندگی او در تذکره‌های مربوط به این دوره اطلاع چندانی به دست نمی‌آید و تنها در ضمن شرح‌حال برخی از مریدان او می‌توان معلومات مختصری دربارۀ وی یافت.

سُجاسی منسوب به سُجاس، روستایی از دهستان سُجاس‌رود، در بخش قیدار شهرستان زنجان، در شمال سهرورد بود (قزوینی، 312؛ نیرومند، 337). سجاس و سهرورد ظاهراً دو شهری بودند که در حملۀ مغول ویران شدند و تنها روستایی از آنها باقی ماند (حمدالله، 64؛ زین‌العابدین، بستان ... ، 307). در بسیاری از منابع نسبتِ رکن‌الدین سجاسی را سنجاسی، سحاسی، سنجابی، سحباسی، متجاسی و سلماسی نیز نوشته‌اند، که اشتباهی آشکار است (نک‍ : خواندمیر، 3/116؛ داراشکوه، 179؛ گوپاموی، 22؛ غلام سرور، 2/265؛ ابن‌رافع، 148؛ دولتشاه، 196؛ زین‌العابدین، ریاض ... ، 36؛ مجذوب‌علیشاه، 167).

رکن‌الدین از مریدان قطب‌الدین ابهری بود و از دست او خرقه پوشید و سلسلۀ ارادت او از طریق قطب‌الدین ابهری به ابوالنجیب سهروردی می‌رسید. پس از 577 ق/1181 م که قطب‌الدین در بغداد در گذشت، رکن‌الدین خلیفه جانشین وی گردید و به ارشاد و دستگیری مریدان پرداخت. وی افزون‌بر جانشینی قطب‌الدین ابهری، داماد او نیز بود (فروزانفر، 16، 18، 59؛ زرین‌کوب، 179).

رکن‌الدین سجاسی در تربیت و ارشاد سالکان بسیار صاحب تأثیر بود و مریدان نامداری چون اوحدالدین کرمانی، شمس تبریزی، شهاب‌الدین محمود اهری و اصیل‌الدین محمد شیرازی را تربیت کرد که همه از مشایخ بزرگ روزگار خود بودند. خانقاه رکن‌الدین در بغداد را «دَرَجه» (= پلّه) یا «رباط دَرَجه» می‌خواندند، زیرا در ساحل رود دجله واقع بود و به‌وسیلۀ چند پله به کنار دجله می‌رسید و اصحاب و مریدان او برای وضو‌گرفتن و برداشت آب از پله‌ها تردد می‌کردند (فروزانفر، 16-17). این رباط را شرف‌الدوله علی بن صدقه (د 554 ق/ 1159 م)، فرزند جلال‌الدوله حسن، وزیر المسترشد باللٰه (512- 529 ق)، خلیفۀ عباسی، ساخته بود. برخی نیز گفته‌اند که رباط درجه همان رباط بهروز، واقع در بازار مدرسۀ نظامیه بوده است که مجاهدالدین بهروز، والی عراق (د 540 ق/1145 م)، آن را ساخت. عمادالدین ابوالمعالی قزوینی (د 674 ق/1275 م) هم در این رباط منزل داشت و ابن‌فوطی به‌همین‌سبب از او باعنوان «شیخ رباط الدرجه» یاد کرده است (2/ 799؛ فروزانفر، همانجا).

چنان‌که اشاره شد، مریدان نامداری را برای رکن‌الدین برشمرده‌اند، ازجمله شمس تبریزی که جامی در نفحات الانس، از او به‌عنوان یکی از مریدان سجاسی نام می‌برد (ص 464)؛  البته در این زمینه ظاهراً مستند جامی اثری مکتوب نیست و احتمال داده‌اند وی آنچه را که در میان اصحاب تصوف، در آن زمان شایع بود، نقل کرده است (ص 465). آنچه را که مؤلفان دیگر چون دولتشاه (همانجا)، ابن‌کربلایی (1/291) و حشری تبریزی (ص 133) در این زمینه نقل کرده‌اند، نیز یا مستند به نوشتۀ جامی است و یا از روایتهای شفاهی اصحاب خانقاه گرفته شده است (نیز نک‍ : موحد، 62-63).

البته در مقالات شمس و مناقب ‌العارفین افلاکی نشانی از رکن‌الدین سجاسی نیست و تنها در چند جا سخن از اوحدالدین کرمانی، داماد و مرید سجاسی، به میان آمده است. ازاین‌رو، برخی احتمال داده‌اند که شمس و اوحدالدین در آن زمان که هر دو در خدمت پیر سجاسی بودند، با هم آشنا شدند (همو، 63؛ هدایت، مجمع ... ، 1/236). برخی نیز باتوجه‌به اختلاف مشرب عرفانی شمس تبریزی و اوحدالدین (نک‍ : افلاکی، 2/616)، این ادعا را که شمس از مریدان سجاسی بوده است، رد کرده‌اند (بایرام، 23).

در کتاب منتخب المختار نیز آمده که تاج‌الدین اردبیلی (د 746 ق/1345 م) سلسلۀ طریقت خود را از دو طریق به رکن‌الدین سجاسی، و از طریق او به ابونجیب سهروردی می‌رساند؛ یکی از طریق کمال‌الدین احمد عربشاه و او از اوحدالدین کرمانی، و دیگری از طریق شیخ زاهد گیلانی و او از شمس تبریزی. این مطلب ازیک‌سو با روایت جامی در مورد سلوک شمس تبریزی نزد رکن‌الدین سجاسی موافق است و ازسوی‌دیگر نشان می‌دهد که بنابر برخی روایتها، شیخ زاهد گیلانی که پیر و مرشد شیخ صفی‌الدین اردبیلی بود، خود مرید شمس تبریزی بوده است (نک‍ : ابن‌رافع، 147- 148؛ موحد، 64- 65).

یکی دیگر از مریدان رکن‌الدین که نام او در سلسلۀ مشایخ صفی‌الدین اردبیلی نیز به چشم می‌خورد، شهاب‌الدین محمود اهری تبریزی است (ابن‌بزاز، 180؛ ابن‌کربلایی، 1/ 249-250، 474). بنابر روایات، شهاب‌الدین پس از برآوردن 3 چله در مدرسۀ سرخاب تبریز، به خدمت شیخ رکن‌الدین رفت و به وی دست ارادت داد و زیر نظر او به سلوک پرداخت. آنگاه پس از ازدواج با دختر وی، خدیجه از جانب او به اهر فرستاده شد و به هدایت و ارشاد مردم پرداخت و در همان‌جا نیز در گذشت (تربیت، 209-210). اصیل‌الدین محمد شیرازی (د 617 ق/1220 م) نیز یکی دیگر از مریدان رکن‌الدین سجاسی است که به دستور وی به کازرون رفت و در بَلَیان مقیم شد و به دستگیری از مریدان پرداخت (محمود بن عثمان، 444). افزون‌بر اینها، در برخی منابع، فخرالدین عراقی نیز از جملۀ مریدان رکن‌الدین به شمار آمده است (نک‍ : هدایت، ریاض ... ، 198)؛ اما این مطلب به‌سبب ناهمخوانی زمانی میان دوران زندگی آن دو پذیرفتنی نیست (نک‍ : نفیسی، 22؛ وفایی، 117).

باتوجه‌به شواهد غیرمستقیم می‌توان دریافت که رکن‌الدین پس از 606 ق/ 1209 م زنده بوده است (برای نمونه، نک‍ : احمد زرکوب، 163؛ موحد، 63)، اما تاریخ دقیق درگذشت او روشن نیست.

از رکن‌الدین سجاسی جز رساله‌ای کوتاه به نام مقالت که میکروفیلم آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است، اثری باقی نمانده است (مرکزی، 1/695). وی در این رساله بر فضیلت ذکر حق در تقرب به خداوند تأکید می‌کند و توضیح می‌دهد که ذکر نور است و مقصود از ذکر، تنها ذکر زبانی نیست بلکه همچنان‌که هدف از علم، عمل به آن است، مقصود از ذکر هم انس‌گرفتن با مذکور و حصول معرفت خداوند است. وی در ادامه، ضمن تأکید بر لزوم پیروی از پیر، بر این باور نیز پای می‌فشارد که مرید باید خود را تسلیم پیر حاذقی کند تا ذکری متناسب با احوال وی را بر او تلقین کند و وی را از ظلمات انسانی به سوی نور ذکر رهنمون گردد. رکن‌الدین سپس 4 مرتبه برای ذاکر برمی‌شمارد: نخست، ذکر زبانی که به زبان گفته می‌شود تا دوستی حق بر دل ذاکر مستولی شود؛ دوم، هنگامی‌که ذکر بر زبان ذاکر جاری می‌شود و در دل او نیز جز همان ذکر، چیز دیگری نمی‌آید، ولی ذکر در دل متمکن نشده و قرار نگرفته است و این مرتبه، مقام قبض و بسط، و خوف و رجا ست؛ در مرتبۀ سوم، زبان از گفتن باز‌می‌ماند و ذکر، بی ‌اختیار شخص و در خواب و بیداری بر دل وی مستولی می‌شود، چندان‌که در میان خلق با ذکر حق و مستغرق ذکر او ست؛ و در مرتبۀ چهارم، مذکور بر دل ذاکر مستولی می‌شود و تنها مذکور می‌ماند و بس، و این مقام فنا ست (بش‍‌ ).

مآخذ

ابن‌بزاز، توکل، صفوة الصفا، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، 1373 ش؛ ابن‌رافع سلامی، محمد، تاریخ علماء بغداد، المسمى منتخب‌ ‌المختار (ذیل تاریخ ابن‌نجار)، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، 1357 ق/ 1938 م؛ ابن‌فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش مصطفى جواد، دمشق، 1940 م؛ ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفر سلطان-القرائی، تبریز، 1344 ش؛ احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، 1350 ش؛ افلاکی، احمد، مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، تهران، 1362 ش؛ بایرام، میکائیل، اوحدالدین کرمانی و حرکت اوحدیه، ترجمۀ منصوره حسینی و داود وفایی، تهران، 1379 ش؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314 ش؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛ حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به کوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، 1371 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترینج، لیدن، 1913 م؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ داراشکوه، محمد، سفینة الاولیاء، کانپور، 1884 م؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1900 م؛ رکن‌الدین سجاسی، محمد، مقامات، میکروفیلم موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، مجموعۀ ف 451‘2، شم‍ 620؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، جست‌وجو در تصوف ایران، تهران، 1357 ش؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315 ش؛ همو، ریاض السیاحة، به کوشش اصغر حامد ربانی، تهران، 1339 ش؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، کانپور، 1864 م؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، حاشیه بر مناقب اوحدالدین کرمانی، به کوشش همو، تهران، 1347 ش؛ قزوینی، محمد، تعلیقات بر شد الازار جنید شیرازی، به کوشش همو، تهران، 1328 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتائج الافکار، بمبئی، 1336 ق؛ مجذوب‌علیشاه همدانی، محمدجعفر، مراحل السالکین، به کوشش جواد نوربخش، تهران، 1351 ش؛ محمود بن عثمان، فردوس المرشدیة، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1333 ش؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ موحد، محمدعلی، شمس تبریزی، تهران، 1375 ش؛ نفیسی، سعید، مقدمه بر کلیات فخرالدین عراقی، به کوشش همو، تهران، 1338 ش؛ نیرومند، کریم، تاریخ پیدایش تصوف و عرفان و سیر تحول و تطور آن، زنجان، 1364 ش؛ وفایی، محمد، احوال و آثار اوحدالدین کرمانی، به کوشش احمد کرمی، تهران، 1375 ش؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به کوشش ابوالقاسم رادفر، تهران، 1385 ش؛ همو، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1336 ش.

منیر حسینی